Stanisław Ignacy Witkiewicz – malarz, rysownik, fotografik, dramaturg, poeta, filozof, krytyk sztuki – wymieniać można naprawdę wiele, chociaż jedno określenie pasuje do Witkacego najlepiej – artysta; i to jeden z najbarwniejszych (ale i najsłabiej rozumianych) artystów polskiej sztuki. W swojej twórczości starał się jak najdoskonalej pokazać ludzką psychikę, także z tej trudnej strony, co mogło wywodzić się z ekstrawaganckiego życia, naznaczonego problemami psychicznymi i uzależnieniami. Inspirował wielu, począwszy od swoich rówieśników, po kolejne pokolenia artystów XX wieku.

Dla wielu – symbol polskiej awangardy.

Wczesne lata życia Witkacego i I Wojna Światowa

Stanisław Ignacy Witkiewicz urodził się w Warszawie 24 lutego 1885 roku. Jego ojciec, Stanisław Witkiewicz, był cenionym malarzem, krytykiem sztuki, twórcą i popularyzatorem stylu zakopiańskiego; jego matka – Maria Witkiewicz z domu Pietrzkiewicz – była nauczycielką muzyki.

Jako ciekawostkę można dodać, że Witkacy, urodził się nie 24.03.1886 roku, jak widnieje w akcie urodzenia, lecz miesiąc wcześniej. Akt urodzenia Witkacego miał sfałszować jego ojciec chcąc uniknąć grzywny za zbyt późne zarejestrowanie syna w urzędzie. Odpowiedzialna za fałszywą datę urodzenia syna Stanisława Witkiewicza miała być Helena Modrzejewska. Znana aktorka obiecała, że będzie matką chrzestną Witkacego, ale gdy chłopiec się urodził, przebywała właśnie w Londynie. W związku z tym chrzest i zgłoszenie dziecka w urzędzie przekładano.

Pierwsze lata życia Stanisław Ignacy spędził w Warszawie, jednak choroba płuc ojca wymusiła przeprowadzkę i rodzina Witkiewiczów przeniosła się w 1890 roku do Zakopanego. Ojciec od najmłodszych lat wspierał humanistyczny rozwój młodego Stanisława, wiedząc o znakomitych uzdolnieniach syna. Postanowił jednak nie puszczać go do szkoły, gdyż uważał, że może ona zniszczyć indywidualność młodego człowieka. Samodzielnie organizował synowi domowe korepetycje, nierzadko prowadzone przez wybitnych artystów i profesorów uniwersyteckich, by pod ich wpływem mógł się rozwinąć. Ojciec ukształtował w młodym Stanisławie Ignacym zainteresowanie sztuką i literaturą. Już w wieku 12 lat Witkacy wydawał pierwsze utwory. Oprócz dramatów pisał prace filozoficzne O dualizmie oraz O filozofii Schopenhauera i jego stosunku do poprzedników; interesował się malarstwem, fotografią i naukami ścisłymi.

Wbrew woli ojca rozpoczął studia na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i studiował malarstwo, jednak dyplomu nie uzyskał. Jego studenckie lata były wypełnione podróżami za granicę, gdzie uczęszczał na wystawy i gdzie zaczął pisać powieści i sztuki.

W roku 1914 spotkało go kilka tragedii. Na początku roku jego narzeczona Jadwiga Janczewska popełniła samobójstwo, a on sam zachorował na depresję. Za radą przyjaciół i ojca udał się przez Cejlon do Australii. Wybuch wojny sprawił, że wyjechał do Petersburga, aby wstąpić do wojska. Do końca wojny przebywał w Rosji, gdzie intensywnie malował, ale tu też zaczął eksperymentować z alkoholem i narkotykami.

Dołączenie do polskich formistów w Zakopanem

Po powrocie do Polski, Witkacy skupił się na tym, co doskonalił podczas pobytu w Rosji – malarstwie i pisaniu. Wtedy to przeniósł się do Zakopanego, centrum życia intelektualnego wszystkich trzech zaborów i wstąpił do formistów (wcześniej polskich ekspresjonistów), stowarzyszenia artystów przeciwstawiających się naturalizmowi w sztuce i głoszących wyższość formy ponad treść. Tutaj otworzył swój pierwszy teatr, ożenił się z Jadwigą Unrug, wdał się w romans z żoną fryzjera (goniła go z brzytwą po mieście), wygłaszał wykłady, zawierał i tracił przyjaciół. Zakopane było miejscem, w którym jego twórczość była najbardziej owocna, a jego miłość do miasta i Tatr trwała do końca życia.

Dziedzictwo literacko-filozoficzne Witkacego

Mieszkając w Zakopanem, Witkacy zaczął postrzegać powieść jako gatunek passé. Zaczął koncentrować się na dramaturgii i filozofii, wyprodukował jedne ze swoich najlepszych dramatów, w tym Tumora Mózgowicza i Wariata i zakonnicę. Chociaż nie miał wykształcenia metodologicznego w zakresie filozofii, zajmował się problemami myśli nowoczesnej i tworzył różne traktaty filozoficzne, między innymi Wprowadzenie do teorii do tak zwanej czystej formy. W dwudziestoleciu międzywojennym rozpoczął kontrolowane eksperymenty z wódką i narkotykami, co pozwoliło mu uciec od apokaliptycznej wizji życia – „metafizycznej bzdury”. Ta apokalipsa jednak zawsze tkwiła w pamięci Witkacego i w jego niespójnych i abstrakcyjnych dramatach, w których widać rozpacz w obcowaniu osobistym z prawdą.

Stworzenie pseudonimu: Witkacy

W roku 1925 Stanisław Ignacy Witkiewicz zrezygnował z malarstwa olejnego, uważając, że nie może on przedstawiać Czystej Formy i wtedy także powstał jego pseudonim artystyczny: Witkacy. Napisał powieść: Pożegnanie jesieni by następnie skoncentrować się na portretach, ponieważ lepiej mógł wyrazić duszę modela i wrażliwość odbiorcy. Trzy lata później założył swoją satyryczną firmę portretową, prowadzoną we własnym mieszkaniu. Motto owej firmy portretowej brzmiało: Klient musi być zadowolony. Nieporozumienia wykluczone. Sam Witkacy stworzył jej „reguły”, które dzieliły portrety na kategorie (od A do E). Kategorie określały różną dawkę i rodzaj środków odurzających (nikotyna, alkohol, kokaina), które przyjmował tworząc konkretny portret. W tym okresie wykonano setki portretów.

Kres życia i tajemnicza śmierć

Ostatnie lata życia autora to lata płodności artystycznej. Stanisław Ignacy napisał jeden ze swoich najlepszych dramatów Nienasycenie i większość czasu poświęcił filozofii. W momencie wybuchu wojny Witkacy przebywał w Warszawie, skąd postanowił udać się na wschód. Jednak, gdy dowiedział się o wkroczeniu armii czerwonej do Polski 17 września 1939 r., popełnił samobójstwo na terytorium dzisiejszej Ukrainy.

W 1968 roku jego ciało zostało sprowadzone z powrotem do Polski. Jednakże podczas prac ekshumacyjnych odkryto, że szkielet miał zęby, a nie było to możliwe, ponieważ Witkacy nosił już wówczas protezę. Później potwierdzono, że zamiast niego pochowano przypadkową kobietę.

Mijały lata od jego śmierci, a jego przyjaciele wciąż dostawali listy od samego artysty, a jego nieznane prace pojawiały się na rynku. Skłoniło to wielu ludzi do myślenia, że udało mu się jednak przeżyć wojnę, a samobójstwo było jego ostatnim żartem.

Dzisiejsze wpływy Witkacego

Trudno znaleźć bardziej inspirującą osobę w polskiej sztuce okresu międzywojennego niż Witkacy. Syn Stanisława Witkiewicza pozostaje istotnym elementem polskiej kultury i aby to docenić, w 2015 roku Senat RP uczcił rok ku czci jego i jego ojca. Jego dramaty wciąż grają w teatrach, jego katalog dzieł malarskich przyciąga licznych miłośników sztuki, a jego teksty – literaturoznawców. Każdego roku w Zakopanem odbywają się liczne wystawy w hołdzie dla jego sztuki.

Ta barwna postać jest wciąż niewyczerpanym źródłem inspiracji dla młodych pokoleń polskich artystów, którzy wykorzystują jego prace w teatrze, performansie, malarstwie i fotografii. Twórczość i życie Witkacego wciąż wpływają na polską kulturę i niezależnie od tego, czy jego samobójstwo było podstępem, czy nie, nie należy go traktować jako spontanicznego aktu, ale nieuniknioną kulminację jego filozofii, którą można podsumować jego własnymi słowami:

Lepiej jednak skończyć nawet w pięknym szaleństwie niż w szarej, nudnej banalności i marazmie.

Rocznica urodzin artysty jest często powodem do licznych wystaw i ekspozycji, jak to uczyniło ostatnio Muzeum Narodowe w Poznaniu czy Tatrzańskie Muzeum Sztuki. Teatr w Zakopanem nosi natomiast jest imię – Teatr Witkacego.

Dzieła literackie

Powieści Witkacego

• 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (powst. 1911, pierwodruk 1972)

• Pożegnanie jesieni (1927)

• Nienasycenie (1930)

• Jedyne wyjście (nieukończona, tom 1 Przyjaciele powst. 1931–1933, pierwodruk 1968, wydanie krytyczne 1993)

Dramaty Witkacego

• Juwenilia (utwory dziecięce):

• Karaluchy 1893

• Odważna księżniczka 1893

• Maciej Korbowa i Bellatrix 1918

• Nowa homeopatia zła 1918

• Pragmatyści 1919

• Nowe wyzwolenie 1920

• Mister Price’a 1920

• Tumor Mózgowicz 1920

• Oni 1920

• W małym dworku 1921

• Gyubal Wahazar 1921

• Szalona lokomotywa

• rękopis dramatu Matka, 1924

• rysunek „Umbella skokietowała dziworybkę Żonżonę”, 1934

• Metafizyka dwugłowego cielęcia 1921

• Kurka Wodna 1921

• Bezimienne dzieło 1921, publikacja 1962

• Mątwa 1922

• Nadobnisie i koczkodany 1922

• Jan Karol Maciej Wścieklica 1922

• Wariat i zakonnica 1923

• Janulka, córka Fizdejki 1923

• Matka 1924

• Sonata Belzebuba 1925

• Szewcy 1934

• Tak zwana ludzkość w obłędzie – to tytuł ostatniej, zaginionej sztuki Witkacego. Tak naprawdę zachował się tylko jej tytuł, obsada i daty: „Komponowanie zaczęte 6-7 V 1938. (…) Pisanie zaczęte 1 VI…”.

Pisma estetyczne Witkacego

• Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia 1919

• Czystej Formie 1921

• Szkice estetyczne 1922

• Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze 1923

Pisma filozoficzne Witkacego

• Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia 1935

• Zagadnienie psychofizyczne – nieukończona; 1938, pierwodruk 1978

• Listy do Hansa Corneliusa – w: Przegląd Humanistyczny, 1979

Pisma różne Witkacego

• Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter 1932 (wydane jako Narkotyki)

• Demonizm Zakopanego 1919

• Niemyte dusze – powst. 1936

• Marzenia improduktywa

• Pamiętnik teatralny

• Dzieła zebrane

Wybrane obrazy Witkacego:

Na motywach twórczości Stanisława Witkiewicza nakręcono także filmy:

• W starym dworku, czyli niepodległość trójkątów z wybitną aktorką w obsadzie – Beatą Tyszkiewicz.
• Pożegnanie jesieni w którym możemy zobaczyć Jana Frycza, Marię Pakulnis i Grażynę Trelę